Danjela Serjani
MA në Studimet Biblike dhe Teologjike
Hyrje
Ekziston një paragjykim ndaj autoritetit dorëshkrimor të librave të Dhiatës së Re që kemi sot, sikur të ishin zgjedhur rastësisht për të qenë aty nga udhëheqësit e Kishës në shekullin e 4-të. A është kjo e vërtetë? A është kanoni i Dhiatës së Re një shpikje e vonshme e shekullit të katërt? Përmes këtij punimi kërkimor, dua të kërkoj përgjigjet e pyetjeve si: A krijuan të krishterët Kanonin e Dhiatës së Re? Dhe si e njohën ata një shkrim te krishterë si Shkrim të shenjtë?
Termi “kanon”, vjen nga fjala greke (κανών) dhe do të thotë “kallam” ose “shkop matës”. Ky term u përdor nga të krishterët e hershëm për të nënkuptuar “normë” ose “rregull besimi”. Në kontekstin e Shkrimeve të Shenjta, kanon biblik do të thotë një nga librat ose shkrimet që Zoti i ka dhënë popullit të tij të përbashkët, të cilët dallohen nga cilësitë e tyre hyjnore, nga pranimi, nga trupi kolektiv i besimtarëve dhe nga lidhja e tyre apostolike, qoftë nga autorësia apo shoqërimi.
Kruger, duke shkruar gjerësisht për Kanonin, argumenton se përkufizimi i “kanonit,” duke qenë shumë i ngushtë për të kapur të gjitha dinamikat, ka çuar në keqkuptimin se Kanoni është një shpikje e vonshme. Ai argumenton se “kanoni” nuk duhet të diferencohet nga “shkrimet.” Për këtë arsye, vetëm konturet e Kanonit u përcaktuan në shekullin e 4-të, por përmbajtja e tij ishte nga mbirja e farave në tokën e krishterimit të hershëm.
Pse një Dhiatë e Re?
Kjo është pyetja e parë që duhet marrë parasysh: “Pse ka një Dhiatë të Re?” Nëse nuk ra nga qielli ose në ndonjë mënyrë tjetër të mrekullueshme, pse u shkrua? Ironia është se të vetmit që nuk kishin këtë pyetje ishin hebrenjtë e shekullit të parë. Kishte një besëlidhje të re që u inaugurua në histori dhe duhej të shpjegohej kuptimi i saj. Zoti veproi në mënyrë të mrekullueshme në histori dhe dëshmitarët okularë regjistruan këto ngjarje ndërsa teologët si Pali interpretuan kuptimin dhe rëndësinë e tyre.
Profetët e Dhiatës së Vjetër si Jeremia dhe Ezekieli parashikuan për besëlidhjen e re (Jeremia 31 dhe Ezekieli 34-37). Të krishterët e hershëm, që në fillim ishin kryesisht hebrenj, e panë Jezusin si përmbushjen e shpresave të tyre eskatologjike të shumëpritura dhe si inauguruesin e besëlidhjes së re. Për shkak të kësaj përmbushjeje, të krishterët e hershëm, hebrenj siç ishin, do të kishin pritur dokumente të besëlidhjes së re. Si rezultat, të krishterët e hershëm i panë apostujt si agjentët e autorizuar për të komunikuar rëndësinë e epokës së re. Dhe nuk ka dyshim që hebrenjtë e shekullit të parë e dinin çfarë do të thoshte shkrim autoritar sepse kishin dhe respektonin Dhiatën e Vjetër si një të tillë.
Shkrim autoritar Brenda Kanonit të Dhiatës së Re
Blomberg këmbëngul se dritaret e vetëdijes për kanonin janë, para së gjithash, brenda Dhiatës së Re. Jezusi, te Gjoni 14:26, jep shenja se Shpirti i Shenjtë do të kujtojë dishepujt për mësimet e tij dhe do t’i udhëheqë në gjithë të vërtetën (Gjoni 16:13). Pali citon fjalët e Jezusit si shkrime autoritare në disa raste. Në 1 Kor. 11:23-25 ai citon Jezusin për darkën e Zotit; në 1 Kor. 10:27, ai aludon për fjalët e Jezusit, “hani çfarëdo që është përpara jush pa ngritur pyetje”; në 1 Thes. 4:15, Pali flet me autoritetin e fjalës së Jezusit; dhe në 1 Kor. 11:1, ai nxit lexuesit e tij të ndjekin shembullin e tij ashtu siç bën ai me Krishtin. Blomberg gjithashtu aludon për faktin se ndoshta Pali është iniciatori i një Kanoni të DH.R kur, tek 2 Tim. 4:13, ai thotë, “merri librat dhe pergamenat.” Ai, si shumica e shkrimtarëve të kohës, ndoshta po ruante dhe mblidhte kopje të shkrimeve të tij. Pjetri përmend letrat e Palit si shkrime (2 Pjetrit 3:16). Të dy, Pjetri dhe Gjoni, shkruajnë në 1 Gjonit dhe 1 Pjetrit se ata shkruan si dëshmitarë okularë.
Joeli (kap.2) parashikoi që njerëzit e thjeshtë do të profetizojnë me fuqinë e Shpirtit të Shenjtë. Dhe ishte Shpirti i Shenjtë që frymëzoi dhe udhëhoqi autorët e DH.R për të predikuar ungjillin, për të mësuar, për të qortuar dhe për të inkurajuar rrugën e Zotit (1 Thes. 1:5). Predikimi i tyre shoqërohej me fuqi nga Zoti, duke dëshmuar për një mesazh autoritar nga Zoti. Zoti e bashkë shoqëroi mesazhin e tyre me mrekulli dhe shenja. Kështu, apostujt shkruan si dëshmitarë okularë, të frymëzuar nga Shpirti i Shenjtë, dhe mesazhi i tyre u konfirmua nga fuqia e mrekullueshme e Shpirtit të Shenjtë. Kjo tregon se shkrimet e DH.R ishin autoritare që nga fillimi, nga vetë Zoti. Një Zot që krijoi njerëzit sipas shëmbëlltyrës së tij, u beson disa prej tyre rolin e dëshmimit, shkrimit dhe interpretimit të asaj që veprimet e Zotit në histori nënkuptojnë.
Shkruesit e Dhiatës së Re e kuptonin se po shkruanin gjëra autoritare. Tek 1 Kor. 14:37, kur Pali thotë, “gjërat që po ju shkruaj janë një urdhër i Zotit,” nënkupton këtë kuptim të shkrimeve. Kruger këmbëngul se jo vetëm që shkrimtarët e DH.R ishin të vetëdijshëm se po shkruanin shkrime autoritare, por në të vërtetë ata kishin për qëllim të bënin pikërisht këtë.
** Shkrim Autoritar Jashtë Kanonit të DH.R (Shekulli 1-2)**
Kur u njohën shkrimet e DH.R si shkrime autoritare në komunitetin e krishterë? Nuk kemi një datë dhe orë të saktë kur letërsia e krishterë u dallua që ishte shkrim autoritar, por kemi shumë dokumente të hershme nga etërit apostolikë që flasin thjesht dhe qartë për atë që ne e quajmë sot Dhiatën e Re.
Didakèja
Didakèja, një nga shkrimet më të hershme të krishtera që daton në fund të shekullit të 1-rë pas Krishtit, përmban citime dhe aludime nga Shkrimet. Në Didakè 8.2, ka një ngjashmëri me Lutjen e Zotit. Në Didakè 3.7, mund të shohim kujtime të Predikimit në Mal. Në Didakè 12.1, ka njohuri për udhëzimet e Palit për Korintasve mbi dallimin e profetëve. Në Didakè 15.1, ka njohuri për letrat pastorale mbi kualifikimet e peshkopëve. Didakè 16.2 ngjan me Hebrenjve 10:25 për mbledhjen së bashku. Didakè 16.6 tregon njohuri për Zbulesën e Gjonit. E gjithë kjo njohuri dhe këto aludime për Shkrimet e Dhiatës së Re nga një dokument i shekullit të 1-rë mbështesin supozimin se Dhiata e Re është konsideruar Shkrim autoritar që nga fundi i shekullit të 1-rë.
Klementi i Romës
Duke shkruar në fund të shekullit të 1-rë (96 pas Krishtit), Klementi i Romës, në letrën e tij të parë drejtuar Korintasve (1 Klement), tregon njohuri për letrat e Palit (5.5-6). Ai përmend vuajtjet e Palit të listuara në 2 Korintasve 4 dhe përdor termat “çmim” dhe “durim i qëndrueshëm” që Pali përdor në letrën e tij të dytë drejtuar Timoteut. Kjo tregon se deri në vitin 96 pas Krishtit, letrat e Palit, duke përfshirë letrat pastorale, qarkullonin dhe ishin të njohura edhe në Romë, duke nënkuptuar autoritetin e tyre.
Papia
Papias, ndoshta duke shkruar në gjysmën e parë të shekullit të 2-të, citohet nga Eusebi tek “Histori Eklesiastike” 3.39.4. Ai tregon preferencën e tij për traditat gojore mbi librat, duke treguar se dokumentet e shkruara tashmë po qarkullonin në krishterimin e hershëm. Ai nuk thotë se regjistrimet në libra janë të gabuara, por se ai preferon atë që njerëzit kujtojnë përmendësh. Në një mënyrë të nënkuptuar, të mësuarit përmendësh të traditës gojore do të shërbente si një kontroll mbi atë që ishte shkruar. Tek “Histori Eklesiastike” 3.39.15, Papia konfirmon Markun si autor të një regjistrimi të besueshëm të jetës së Jezusit bazuar në apostullin Pjetër. Cituar në “Histori Eklesiastike” 3.39.16, ai flet për Mateun si një që përpiloi një ‘logia’ në gjuhën hebraike. Kjo konfirmon pranimin e Shkrimeve biblike si autoritare, hyjnore, që në fillim të shekullit të 2-të.
Polikarpi
Polikarpi (69-155), në letrën e tij drejtuar Filipianëve, shkruan për Palin që ai ka mësuar të vërtetën kur ishte i pranishëm dhe duke shkruar letra kur ishte larg (3.2). Duke sugjeruar që audienca e tij t’i studiojë ato për ndërtim shpirtëror, ai nënkupton që ato kanë autoritet. Letra e tij është plot me citime dhe aludime nga Shkrimet, duke përfshirë një referencë nga 1 Gjonit 4:2-3 (Filipianëve 7.1). Kjo dëshmi tregon se që në kohën e tij, ishte e qartë se çfarë konsiderohej Shkrim autoritativ.
Justin Martiri
Justin Martiri (100-163), në “Apologjinë e Parë” 67, shkruan se kujtimet e apostujve ose shkrimet e profetëve lexohen në takimet e së dielës. Pas leximit, mësimi dhe nxitja komunikohen nga një udhëheqës për imitimin e këtyre gjërave, duke nënkuptuar autoritetin e tyre. Në Apologjinë e Parë 39.3, ai thotë se në përmbushjen e Shkrimeve të Dhiatës së Vjetër, dymbëdhjetë burra analfabetë nga Jerusalemi, me fuqinë e Zotit, dëshmuan se ata u dërguan nga Krishti për të mësuar “fjalën e Zotit.” Kjo lëvizje apologjetike mbështet autoritetin e fjalës së apostujve si Shkrim autoritar, i shenjtë.
Marcion
Marcioni shkroi ‘Apostolikon’ në vitin 160 pas Krishtit. Ai ishte një udhëheqës i kishës në Romë, por u dëbua në vitin 144 pas Krishtit, sepse ai refuzoi Dhiatën e Vjetër dhe mbajti pikëpamje të gabuara. Patzia shpjegoi listën e tij të shkurtër të Dhiatës së Re si përpjekjen e Marcionit për tu përqendruar vetëm në ato letra të Palit që dukeshin se refuzonin Dhiatën e Vjetër. Vlera e këtij dokumenti qëndron në librat e përmendur që korrespondojnë me Biblën që kemi sot. Kjo dëshmon për një koleksion të letrave të Palit në shekullin e 2-të. Megjithëse Patzia argumenton se nuk ka prova të sigurta të mbledhjes së letrave të Palit në shekullin e parë, Pjetri i referohet atyre në shumës si “letrat e Palit” në 2 Pjetrit 3:16, dhe etërit e kishës kanë aludime të letrave të tij. Interesante është që askush tjetër nuk ofroi një listë të ndryshme, duke treguar rëndësinë e koleksionit të Marcionit.
Fragmenti i Muratorit
“Fragmenti i Muratorit” përmend njëzet e dy nga njëzet e shtatë librat e Dhiatës së Re. Një argument për një datë të hershme të shekullit të 2-të të Fragmentit është fakti që ai nuk flet për ungjillin e katërfishtë, që ishte i njohur dhe i zakonshëm në fund të shekullit të 2-të. Kjo e bën Fragmentin e Muratorit listën më të hershme të librave të DH.R. Ai përmend Ungjijtë, Veprat dhe letrat e Palit. Në “Fragmenti i Muratorit” (10r), autori thotë se ungjilli i tretë është sipas Lukës, duke nënkuptuar se kishte dy ungjij të tjerë para tij. Ai e quan Marcionin një heretik (11r), duke na ndihmuar të kuptojmë përjashtimet e listës së tij. Ky dokument tregon kujdesin dhe shqyrtimin e hershëm në njohjen dhe dallimin e Shkrimeve autoritare.
Tatiani
Tatiani (110-180) përktheu dhe harmonizoi katër ungjijtë në një ungjill të vetëm, “Diatessaron” (150-160) në gjuhën siriane. Eusebi thotë se ai ndryshoi shprehjet e apostujve, duke treguar rëndësinë e autoritetit të katër ungjijve. Përdorimi vetëm i katër ungjijve kur shumë ungjij të rremë po qarkullonin nënkupton autoritetin e tyre të vendosur para fundit të shekullit të 2-të.
Ireneu
Ireneu (130-202) shkroi “Kundër Heresive” (3.11.8) në vitin 180 në Gallë. “Kundër Heresive” dëshmon për koleksionin katërfish të ungjijve (3.11.8), megjithëse filozofia e tij pas numrit katër mund të duket e çuditshme për veshët modernë. Dorëshkrimi P.46, pjesë e “Chester Beaty Papuri” (i datuar në vitin 200 pas Krishtit), është i rëndësishëm sepse është versioni më i hershëm i qarkullimit të letrave të Palit, përfshirë Hebrenjtë, si një trup. Patzia vëren gjithashtu se ishte Tertuliani (160-220) në fund të shekullit të dytë që përktheu fjalën greke ‘diatheke’ në ‘testamentum’, latinisht për “besëlidhje”. Kjo është koha kur kisha e hershme filloi të njohë ‘novum testamentum’ me të njëjtën rëndësi si Dhiata e Vjetër. Jo vetëm që ai pranoi katër ungjijtë, por gjithashtu tregoi se ata ishin shkruar ose nga apostuj ose nga shokët e tyre të afërt. Përdorimi i termit “Dhiata e Re” kaq herët nënkupton se etërit patristikë ishin të vetëdijshëm se literatura e re e krishterë tani kishte autoritetin e Dhiatës së Vjetër.
Klementi i Aleksandrisë
Klementi i Aleksandrisë (150-215), siç citohet nga Eusebi në (Hist. Eklez. 6.25), përmend katër ungjijtë si shkrime dhe është në gjendje të dallojë midis autoritetit të tyre dhe shkrimeve të tjera ungjillore që ai mund të citojë si literaturë (6.25). Origjeni (184-235), siç citohet nga Eusebi (Hist. Eklez. 6.25.3-6), pranon vetëm katër ungjij dhe i konsideron ata të padiskutueshëm. Ai pranon të 27 librat që kemi sot dhe është i vetëdijshëm për debatet. Vetë Eusebi, peshkopi i Cezaresë (325-330), flet për “katërshejin e ungjijve” (në Hist. Eklez. 3.25.1). Në Hist. Eklez.3:16, ai shkruan se 1 Klementi lexohet në mbledhjet e kishës, por jo si pjesë e kanonit (Hist. Eklez. 3:16). Ai gjithashtu flet për përndjekjen e Dioklecianit, e cila përfshinte djegien e librave, pasi autoritetet romake konfiskuan shkrimet dhe i dogjën në rrugë (Hist. Eklez. 8.2.1).
Patzia jep një vështrim të shkëlqyer lidhur me çështjen e Autoritetit. Ai thotë se nuk duhet të supozojmë se etërit e kishës duhet të përmendnin ose të citonin të gjitha dokumentet që i konsideronin si shkrime, kështu që mungesa e përmendjes së letrave të caktuara nuk do të thotë domosdoshmërisht se ato nuk ishin të respektuara si shkrime autoritare. Sipas Patzias, u desh të vinte fundi i shekullit të dytë që shkrimet e Dhiatës së Re të konsideroheshin si autoritare. Kruger e sfidon këtë qëndrim duke thënë se të krishterët e hershëm kishin një tekstualitet të shkruar që e nderonin dhe e përdornin që në fillim të shekullit të dytë. Kruger përmend Palin dhe Papiasin si dy shembuj që nuk tregojnë asnjë shenjë të shqetësimit me dokumentet e shkruara dhe vetë ata prodhojnë shkrime të krishtera. Provat e shumta të sipërpërmendura mbështesin pikëpamjen e Krugerit se shkrimet e Dhiatës së Re u konsideruan si shkrime autoritare shumë më herët se fundi i shekullit të dytë.
Blomberg argumenton se arsyet pse udhëheqësit e kishës filluan të shqetësoheshin për një listë nuk ishte sepse librat nuk kishin autoritet, por për shkak të disa ngjarjeve historike që po ndodhnin në shekullin e dytë, te cilat synonin te rivalizonin me librat tashmë autoritarë. Marciani, një peshkop heretik, hodhi poshtë Dhiatën e Vjetër dhe pranoi vetëm ato libra që mbështesnin pikëpamjen e tij. Gnosticizmi po bëhej i famshëm dhe po prodhonte shumë libra, kështu që udhëheqësit e kishës ishin me të drejtë të shqetësuar për mbrojtjen e shkrimeve autoritare nga infiltrime të rreme. Përndjekja u përkeqësua, kështu që kjo ngriti pyetjen, ‘për cilët libra jeni të gatshëm të vdisni?’. Këto sfida po ndodhnin në vitet 150-175, shumë kohë para se të krishterët të kishin pushtet politik, kështu që nuk mund të paragjykojmë udhëheqësit e Kishës se duke përdorur ndikimin e tyre politik për të luajtur me literaturën e krishterë.
Kanonizimi qe Thjesht një Ratifikim në Formë Konciliare të atyre që Tashmë ishin Shkrime Autoritare**
Në Këshillin e Hippos në vitin 393 dhe të Kartagjenës në vitin 397, Kanoni thjesht u njoh dhe u përkufizua zyrtarisht, koncilarisht. Para kësaj, Athanasi, Peshkopi i Aleksandrisë në vitin 367, mbante 27 librat që kemi sot si shkrime autoritare. Këshilli i kishës nuk krijoi një kanon. Ai tashmë ekzistonte në formën e shkrimeve autoritare. Po, kishte diskutime, por siç do të shohim, kjo jo vetëm që është legjitime, por edhe pozitive. Kjo reflekton kujdesin dhe rëndësinë e të marrurit me këtë çështje. Për shembull, Hebrenjtë u debatua sepse nuk kishte një autor si librat e tjerë; Jakobi, u diskutua për shkak se shprehja “besimi pa vepra është i vdekur” dukej sikur kundërshtonte Palin. 2 Pjetri u debatua sepse ka një stil të ndryshëm nga 1 Pjetri. Juda u debatua sepse nuk ishin të sigurt nëse Kanoni kishte nevojë për një letër kaq të shkurtër. Dhe Zbulesa u debatua për shkak të zhanrit të saj kompleks. Asnjë nga këto libra të debatueshëm nuk ishin në kategorinë e librave të refuzuar.
Udhëheqësit e kishës që morën pjesë në këto këshilla donin të siguroheshin që ato libra/letra që miratonin si kanonike ishin shkruar nga një apostull ose një shoqërues i afërt i një apostulli, që nuk kishte kundërshtim me traditën apostolike dhe Dhiatën e Vjetër, dhe që gjeografikisht ishin të pranuara në të gjithë botën si shkrime. Debati dhe diskutimi janë shumë të kuptueshme sepse “kanonizuesit” donin të siguroheshin që këto shkrime përfaqësonin rrënjët dhe themelin e besimit të tyre dhe jo shtesa të mëvonshme.
Përfundim
A ishte Kanoni i Dhiatës së Re një krijim artificial kishtar i vonshëm? Vlera e të gjitha dokumenteve të kishës së hershme të shekullit të 2-të të përmendura më sipër nuk qëndron në atë që ato nuk përmendin, por më shumë në atë që ato përmendin. Këta etër të kishës nuk po kërkonin atë që ne po kërkojmë, një listë kanonike, dhe kështu lanë disa nga librat jashtë. Ata kishin agjendën e tyre të shkrimit dhe përmendnin aksidentalisht njohuri të kufizuara, por të vërteta, që literaturat e krishtera të cituara konsideroheshin si shkrime autoritare. Nëse je një prokuror dhe dëshiron të provosh nëse dikush është fajtor, këto dokumente do të provonin që Kanoni i Dhiatës së Re është ‘fajtor’ që ishte i pranishëm që nga fillimi i shekullit të 2-të pas Krishtit dhe ndoshta që nga fundi i shekullit të 1-rë pas Krishtit.
Dëshmia që etërit e kishës lanë përmes shkrimeve të tyre është jashtëzakonisht inkurajuese, në mënyrë që të kemi besim të plotë se çfarë ishin shkrime autoritare, hyjnore, u njohën shumë herët në historinë e krishterë. Dëshmia e Papias, vecanërisht, është shumë e rëndësishme sepse siguron lidhjen midis traditës gojore dhe shkrimeve të krishtera. Kur librat për Krishtin u shkruan, kishte njerëz që dinin traditat gojore, kështu që shkrimtarët e këtyre librave nuk kishin mundësi të gënjenin apo të sajonin.
Në fillim, kemi shkrimet autoritare të apostujve siç dëshmohet nga fuqia e Frymës së Shenjtë. Pastaj, kemi shkrime autoritare të njohura dhe të cituara nga etërit e kishës së hershme të shekullit të 2-të. Më pas, në gjysmën e dytë të shekullit të 4-t kemi ratifikimin e këtyre shkrimeve autoritative në një Kanon të Dhiatës së Re. Librat e Dhiatës së Re kishin autoritet përpara se të pranoheshin në Kanon! Kanoni i Dhiatës së Re nuk ishte një krijim kishtar i mëvonshëm, por një formalizim i asaj që ishte tashmë shkrim autoritar me të njëjtin nivel respekti si Dhiata e Vjetër.
Bibliografia:
- Hahneman, Geoffrey Mark. The Muratorian Fragment and the Development of the Canon. Oxford: Clarendon Press, 1992.
- Holmes, Michael W., ed. The Apostolic Fathers: Greek Texts and English Translations. updated ed. Grand Rapids, MIich.: Baker Books, 1999.
- Irenaeus. St. Irenaeus of Lyons Against the Heresies. Translated by Dominic J. Unger and John J. Dillon. 2012- New York: The Newman Press,.: n.p., n.d2012.
- Justin. The First and Second Apologies. Translated by Leslie W. Barnard. New York: Paulist Press, 1997.
- Maier L. Paul, trans. Eusebius: The Cchurch Hhistory. / Eusebius; translation and commentary. Grand Rapids: Kregel,; 2007.
- Milavec, Aaron. The Didache: Text, Translation, Analysis and Commentary. Collegeville, MN: Liturgical, 2003.
- Stevenson, James, ed. A New Eusebius: Documents Illustrating the History of the Church to AD 337. revised / by w.h.c. frend. ed. Grand Rapids, MichiganMI: Baker Academic, a division of Baker Publishing Group, 2013.
- Blomberg, Craig L. The Historical Reliability of the New Testament: Countering the Challenges to Evangelical Christian Beliefs. B and H studies in Christian apologetics. Nashville: B & H Academic, 2016.
- Kruger, Michael J. The Question of Canon: Challenging the Status Quo in the New Testament Debate. Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 2013.
- Patzia, Arthur G. The Making of the New Testament: Origin, Collection, Text and Canon. 2nd ed. Downers Grove, ILll.: IVP Academic, 2011.
