Filozofia dhe Mendimi i Krishterë: Fillimi i filozofisë, Protagora & Sokrati

0
154

Intervistoi : Kaon Serjani

Sot kam privilegjin të flas për filozofinë me Dr. Douglas Groothuis.

Douglas Groothuis mori doktoraturën në filozofi nga Universiteti i Oregonit dhe ka shërbyer si profesor i filozofisë në Seminarin e Denverit qysh nga viti 1993 ku drejton departamentin e Masterit në Apologjetikë dhe Etikë. Ai është anëtar i Shoqërisë Teologjike Ungjillore dhe ka botuar mbi 30 studime, si edhe 12 libra. Këto përfshijnë “Demaskimi i Epokës së Re” – që është një best-seller, “Shpirti në hapësirën virtuale”, “Kalbëzimi i së vërtetës,” “Mbi Paskalin,” “Mbi Jezusin,” “Apologjetika e Krishterë,” “Shëtitje në muzg” dhe “Filozofi në shtatë fjali.” 

Synimi im në këtë bisedë është të diskutojmë marrëdhënien midis historisë së filozofisë perëndimore dhe mendimit të krishterë. Jam i vetëdijshëm se historia e filozofisë perëndimore është tepër e gjatë për t’u mbuluar në një bisedë, prandaj kam rënë dakord me Dr. Groothuis që ta fokusojmë diskutimin tonë mbi disa mendimtarë dhe idetë e tyre filozofike dhe të shqyrtojmë ndërveprimin e tyre me krishtërimin. 

Serjani : Dr. Groothuis, përpara se të fillojmë të flasim për mendimtarë specifikë, a mund të shpjegoni shkurt për audiencën tonë: çfarë është filozofia?

Filozofia është pak a shumë studimi i realitetit. Filozofia bën pyetje si: Cili është kuptimi i jetës? Nga vijmë ne? Cili është fati ynë? Pra, arti i filozofisë është në thelb të mendosh në mënyrë kritike në lidhje me çështjet themelore të jetës, ose siç e thoshin grekët, cila është jeta e mirë, cila është një jetë e lumtur, në kuptimin cila është një jetë në të cilën ti jeton plotësisht dhe kontribuon ndaj së mirës së përbashkët. Por pyetjet filozofike nuk janë unike për grekët. Qeniet njerëzore pyesin nga vijnë dhe si të jetojnë. Është diçka e qenësishme për një qenie njerëzore. Por të jesh filozofik do të thotë t’i shikosh ato pyetje përmes arsyes, të bësh pyetje të mira, të jesh i qartë, dhe të përdorësh argumente që kalojnë nga premisa në konkluzion në mënyrë të drejtë. 

Serjani : Me cilin nga grekët e lashtë duhet ta fillojmë diskutimin e filozofisë perëndimore? Dhe cilat rrethana kanë kontribuuar në fillimin e saj?

Është një grup filozofësh të njohur si para-sokratikët. Ata dolën përpara Sokratit – ishin disa. Talesi konsiderohet në shumë aspekte filozofi i parë që njohim. Ai ishte i interesuar për natyrën, ishte i interesuar për filozofinë. Në atë pikë, interesi ishte i njëjtë; dikush ishte thjesht një kërkues i të vërtetës. Pra, ai interesohej për format dhe modelet e natyrës dhe për substancën themelore të gjërave. Në fakt, Talesi tha që realiteti themelor ishte uji. Në të vërtetë, çdo gjë vjen nga uji dhe përmes ujit. Dhe para-sokratikët përpiqeshin të gjenin realitetin e vetëm që e shpjegonte të gjithë realitetin. Kështu, për Heraklitin ishte ndryshueshmëria: çdo gjë ndryshon, nuk mund të futesh në të njëjtin lumë dy herë. Por pastaj Herakliti pati një ide që kishte diçka nën ndryshueshmërinë, që ai e quajti “Logosi” që ishte konstant. Këta mendimtarë nuk janë mendimtarë që mbështeten në mitologjitë e kohës. Ata nuk donin thjesht të shqyrtonin histori që habitin njerëzit – ata donin të gjenin përgjigje intelektuale.

Serjani : Një tjetër grup filozofësh që ishin para-sokratikë njiheshin si sofistët. Disa studiues kanë thënë që ata i dhanë filozofisë një nam të keq. Cilat ishin pikëpamjet dhe metodat e tyre që përputhen me këtë karakterizim?

Termi sofist tani ka kuptimin e dikujt që është pak a shumë një mercenar intelektuar, dikush që e bën një çështje të keqe të duket mirë. Protagora ishte një filozof sofist. Ai është ai që ka thënë se njeriu është masa e të gjitha gjërave. Nuk mendoj se të gjithë ata ishin thjesht mercenarë intelektualë, por e fituan këtë reputacion që mbronin idenë e një patroni, qoftë pikëpamja e tij e drejtë apo e gabuar. Prandaj ne shpesh themi që nëse arsyetimi është sofist, ishtë disi i anshëm, me paragjykim ose ka një interes për të mbrojtur. Kjo e ka origjinën te sofistët. 

Serjani : Ju përmendët Protagoran, dhe ju keni shkruar një kapitull mbi të në librin tuaj Filozofi në shtatë fjali. Çfarë donte të thoshte ai kur tha “njeriu është masa e të gjitha gjërave”?

Protagora ishte relativist, siç i themi ne sot. Ai mendonte që nuk mund të flitej për realitet objektiv, realitet të pavarur nga mendja. Mendja në fakt e krijonte realitetin. Pra, ne i matim gjërat, nëse janë të bukura, ose të shëmtuara, nëse janë të mira apo të këqija, nëse janë virtyt, ose ves. Pra çështja nuk është a është matja jonë korrekte në lidhje me një standard. Ideja është që matja jonë është gjithçka që kemi. Tani, mendimtarë të ndryshëm e kanë qortuar këtë, duke përfshirë edhe bashkëkohësin Sokratin që tha, “Epo Protagora e mban veten për mësues; ai përpiqet të na japë të vërtetën dhe të na largojë nga gabimi. Por, nëse njeriu është masa e të gjitha gjërave, nuk ka në të vërtetë dallim midis të vërtetës dhe gabimit; e gjitha varet nga këndvështrimi i individit. Pra, nëse pikëpamja e Protagorës është korrekte – çdo gjë është relative dhe njeriu është masa e të gjitha gjërave – atëherë ai nuk mund të jetë mësues në kuptimin që të drejtojë dikë tek e vërteta dhe në lënien mënjanë të injorancës.” Për më tepër, kjo ka disa pasoja morale të forta, sepse ka njerëz që e konsiderojnë vrasjen dhe torturën si të drejtë për ta. Mendoj për vrasësin serial Ted Bandi që i justifikoi vrasjet e tij të shumta në Shtetet e Bashkuara para 30-40 vjetësh sepse nuk kishte për të ndonjë moralitet objektiv ndaj të cilit të ishte përgjegjës. Ai ishte një nga të zgjuarit dhe të fortët që mund t’i keqtrajtonte dhe t’i vriste gratë. Dhe vrau dhjetëra gra. Pra, nëse filozofia jote lejon për një Ted Bandi apo për një Adolf Hitler, sepse kjo është pikëpamja e tyre e gjërave, atëherë në atë filozofi ka diçka rrënjësisht të gabuar. Tani, patjetër që ka subjektivitet në botë, dhe ne iu përgjigjemi ndryshe pyetjeve të ndryshme dhe stimujve të ndryshëm, por ka një të vërtetë ku mund të arrijmë, në lidhje me Perëndinë, me kuptimin e jetës, me të drejtën dhe të gabuarën themelore, e të tjera. Patjetër, ndoshta në një dhomë me temperaturë 20 gradë një person ka ftohtë, një person ka vapë dhe dikush tjetër ndihet në rregull, por kjo nuk është një çështje themelore. Kjo është një gjendje subjektive e trupit dhe mënyra si reagojmë ndaj saj. Pra, ai mori një të vërtetë të pjesshme dhe u përpoq ta frynte që të mbulonte të gjithë realitetin, dhe thjesht nuk funksionon ashtu. 

Serjani : Sa ndryshon perspektiva e krishterë nga ajo e Protagoras? Me fjalë të tjera, kush do të ishte “masa e të gjitha gjërave” sipas botëkuptimit të krishterë?

Sigurisht Krijuesi, Projektuesi i botës është masa e të gjitha gjërave, sepse Ai i solli të gjitha në ekzistencë nga asgjëja. Ai projektoi gjithçka në gjithësi dhe gjithësinë si të tërë. Ajo ka një qëllim, ka një synim, ka një kuptim, sepse Perëndia i dha kuptim. Historia ka kuptim, gjendja njerëzore ka kuptim, kështu që ne duhet të përpiqemi të mendojmë mendimet e Perëndisë pas Tij, nëse mund ta themi kështu. Dhe Perëndia na ka zbuluar të vërtetën – të vërtetat më të rëndësishme – në Shkrimet. Kështu, ne duam të jemi të kujdesshëm që të mos jemi subjektivë në interpretimin e Shkrimit. Disa herë njerëzit thonë, “Ky varg biblik ka këtë kuptim për mua.” Çështja duhet të jetë, çfarë kuptimi ka, pikë, dhe pastaj si zbatohet për mua, apo për ty apo për dikë tjetër. Kështu, ne kemi në krishtërim të vërteta të qarta për Perëndinë: Perëndia është një Perëndi në tre persona – Ati, Biri dhe Fryma i Shenjtë. Ai na e ka zbuluar këtë në Shkrimet. Ai ka ardhur në tokë në personin e Krishtit, dhe Jezusi tha “ose jeni me mua, ose jeni kundër meje.” Pra ka një ose – ose. Nuk mund të thuash që Jezusi është ai që ti do të jetë. Ti duhet të merresh me Të ashtu siç është. Pastaj mendoj për përmbledhjen e ligjit moral – Dhjetë Urdhërimet. Këto janë urdhërore absolute që na janë dhënë. Nuk janë “këtu keni një stil jetese që mund ta provoni nëse ju përshtatet”. Pra, krishtërimi nuk është fare një botëkuptim relativist.

Serjani : Sokrati ishte bashkëkohës i Protagoras, të paktën për një periudhë kohe, por ai ishte një lloj krejt tjetër mendimtari, që u pozicionua kundër mënyrës së filozofimit të sofistëve. Ne e përdorim emrin e tij, siç e përmendët më parë, si referencë për të dalluar apo ndarë filozofinë perëndimore në epokën para- dhe pas-sokratike. Çfarë kishte kaq të veçantë Sokrati?

Ai ishte filozof i vërtetë. Ai ishte siç e quanin, zekthi i Athinës. Ai shkonte andej këtej dhe i përfshinte njerëzit në biseda në lidhje me çështje si: cila është jeta e mirë, çfarë është drejtësia, si e përcaktojmë çfarë është e mirë. Pra, Sokrati nuk dukej se kishte ndonjë interes të ngushtë. Ai nuk ishte person që të argumentonte për pagesë, si sofistët, dhe ishte një pyetës shumë i mirë. Ai ishte në gjendje të nxirrte përgjigje, ose në shumë raste të vinte në dukje paditurinë e njerëzve. Njerëzit mendonin se e dinin çfarë ishte drejtësia, por pasi ai fillonte t’u bënte gjithnjë e më shumë pyetje, ata e kuptonin që nuk e dinin se çfarë ishte drejtësia. Sokrati nuk ka lënë gjë të shkruar me sa dimë. Njohurinë për Sokratin e marrim kryesisht nga Platoni, por gjenden disa dialogë ku Sokrati shqyrton çështjet themelore të jetës pa frikë dhe pa shtirje. Ai sigurisht nuk ishte njeri pa të meta, por shumë e konsiderojnë si modelin e filozofisë. Ai gjithashtu vdiq, u vra, sepse ishte filozof. U akuzua se korruptonte rininë e Athinës dhe propagandonte perëndi të huaj. Atij iu tha që mund të largohej dhe të mos kthehej më në Athinë, dhe t’i shpëtonte dënimit me vdekje. Por ai vendosi të qëndronte dhe të ishte besnik ndaj shtetit të tij. Pra në një kuptim, ai ishte një martir i filozofisë. 

Serjani : Një nga thëniet më të famshme të Sokratit është: “Jeta e pashqyrtuar nuk ia vlen të jetohet.” Çfarë duhet të kuptojmë me këtë thënie?

Epo, është pak e ekzagjeruar, sepse, megjithëse çdokush bën pyetje filozofike, mendoj, në njëfarë niveli, jo çdokush mund të jetë filozof në nivelin e një Sokrati. Por ajo që ai po thoshte ishte që qeniet njerëzore kanë aftësinë të arsyetojnë dhe të mendojnë për çështjet e jetës dhe përjetësisë prandaj ata duhet ta shfrytëzojnë atë aftësi për të menduar me kujdes dhe në mënyrë kritike në lidhje me këto çështje: cila është jeta e mirë, a ka Perëndi, a ka jetë të përtejme. Pra, ai mendon se të mendosh në mënyrë kritike për jetën është thelbësore për një jetë të mirë. Dhe mendoj se e ka drejt në këtë pikë.

Serjani : Është mahnitëse të shohësh që ai e pati mundësinë, kur ishte në burg, të linte jetën e filozofisë dhe të bënte diçka tjetër, dhe ai zgjodhi vdekjen. Pra, sikur e jetoi atë frazë në jetën e tij. A do ta thoshit këtë?

Mendoj se po. Mendoj se ai ishte një mendimtar i përkryer dhe donte t’iu qëndronte besnik parimeve të tij deri në fund. 

Serjani : A mendoni se fraza “Jeta e pashqyrtuar nuk ia vlen të jetohet” është e pajtueshme me mendimin e krishterë?

Është e pajtueshme deri diku. Unë do t’i referohesha thënies së Jezusit, “Duaje Zotin, Perëndinë tënd me gjithë zemrën, shpirtin, forcën dhe mendjen dhe duaj të afërmin si veten.” Ajo është një thënie teologjike dhe përfshin dashurinë, pra është më e thellë se ajo që tha Sokrati. Ajo lidhet me Perëndinë, Krijuesin tonë. Është thënë nga Jezusi, i Cili është Shpëtimtari ynë dhe Ai u pyet se cili ishte urdhërimi më i madh. Ai tha, duaje Perëndinë me gjithë zemrën, shpirtin, forcën dhe mendjen. Atëherë, të duash Perëndinë me mendjen tënde është të jesh i hapur ndaj asaj që ka zbuluar Perëndia, të mendosh me kujdes, të mendosh në mënyrë kritike dhe vetë Jezusi ishte model i të menduarit kritik dhe argumentimit të shëndoshë siç e shohim në ungjijtë. Pra, ajo që tha Jezusi mendoj merr të mirëqenë që njerëzit duhet të mendojnë me kujdes dhe në mënyrë kritike, por Ai e vendos atë në një botëkuptim teist. Në të vërtetë, Ai është në qendër të atij botëkuptimi, sepse Ai është Perëndia i mishëruar.

Përktheu: Blerta Myrteza